Δεν ήταν πάντα η θάλασσα ταυτισμένη με το καλοκαίρι ούτε η αξία των διακοπών δεδομένη. Πότε έγινε η παραλία σημείο αναφοράς και πώς καθιερώθηκε ο Αύγουστος ως μήνας παραθερισμού;
Η αξία των καλοκαιρινών διακοπών δεν ήταν πάντα δεδομένη. Eδραιώθηκε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν ο τουρισμός για πρώτη φορά άρχισε να αποκτά μαζικότητα και να παράγει κουλτούρα. Βαδίζοντας χέρι χέρι με τη γυναικεία χειραφέτηση και την επανάσταση στις μεταφορές –κυρίως το αεροπλάνο–, η θάλασσα μπήκε στον χάρτη των ταξιδιωτικών επιθυμιών με τρόπο σαρωτικό και μη αναστρέψιμο. Πότε, όμως, η παραλία έγινε σημείο αναφοράς, πώς καθιερώθηκε ο Αύγουστος ως ο μήνας διακοπών και γιατί τα μπάνια του λαού είναι «ιερά»;
Οι πρώτοι τουρίστες
Στους αρχαίους πολιτισμούς σπάνια οι άνθρωποι ταξίδευαν για λόγους αναψυχής, ενώ τα δίκτυα μεταφοράς δεν ήταν ιδιαίτερα ανεπτυγμένα. Η Pax Romana δημιούργησε ένα ασφαλές οδικό σύστημα και επέβαλε τη χρήση κοινού νομίσματος και γλώσσας (λατινική), ρυθμίσεις που ευνόησαν τις επισκέψεις σε ιαματικές πηγές, αλλά και στα αξιοθέατα της εποχής (κυρίως στα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου). Παράλληλα, για πρώτη φορά ξεκίνησε η συστηματική κατασκευή εξοχικών κατοικιών από πλούσιους Ρωμαίους.
Ως πρώτοι τουρίστες μπορούν να θεωρηθούν οι νεαροί γόνοι αριστοκρατών της Μεγάλης Βρετανίας επί Ελισάβετ Α΄, που ήταν σχεδόν υποχρεωμένοι να συμμετέχουν στο λεγόμενο «Grand Tour», μια εκλεπτυσμένη μορφή́ περιήγησης σε ιστορικούς τόπους. Από αυτούς άλλωστε προέρχεται η λέξη «τουρίστας», που σύμφωνα με τα βρετανικά λεξικά εμφανίζεται το 1800, προερχόμενη από το γαλλικό «tour», για να περιγράψει όσους συμμετέχουν στο Grand Tour.
Η βιομηχανική επανάσταση, με την αυξημένη οικονομική παραγωγή, την εμφάνιση της «μπουρζουαζίας» και φυσικά την εφεύρεση της ατμομηχανής από τον Τζέιμς Βατ, το 1784, θα δώσει ώθηση στην ανάπτυξη του τουρισμού. Ωστόσο, χρονολογία-σταθμός στην ιστορία του θεωρείται η 5η Ιουλίου 1841, όταν ο Άγγλος ξυλουργός και πρώην ιεροκήρυκας Τόμας Κουκ προγραμματίζει την πρώτη οργανωμένη μονοήμερη εκδρομή́ με τρένο ανάμεσα στο Λέστερ και το Λάφμπορο για τα περίπου 500 μέλη του «Αντιαλκοολικού Ομίλου» των Μίντλαντς, προσφέροντας εισιτήριο με επιστροφή με κόστος 1 σελίνι το άτομο (για μια απόσταση 18 χλμ.). Στην τιμή συμπεριλαμβάνονται τσάι και σάντουιτς.
Το 1869 το πρακτορείο Τόμας Κουκ για πρώτη φορά συμπεριλαμβάνει την Ελλάδα στους προορισμούς των ταξιδιών που οργανώνει. Πρόκειται για ένα «ταξίδι 100 ημερών στην Ανατολή, με ενδιάμεσους σταθμούς την Αίγυπτο, την Παλαιστίνη, την Τουρκία, την Ελλάδα και την Ιταλία. «Συντόνιζε τις μετεπιβιβάσεις των ταξιδιωτών μέχρι να φθάσουν στον προορισμό τους, προσλάμβανε διερμηνείς και ξεναγούς, αναλάμβανε τη διεκπεραίωση των εγγράφων (διαβατήρια, τελωνεία), τακτοποιούσε τους πελάτες του σε καλά ξενοδοχεία και διοργάνωνε διάφορες εκδρομές», περιγράφει η κ. Μπονάρου. Τα οργανωμένα ταξίδια του Κουκ συνδυάζουν την περιπέτεια και την ιστορία, υπηρετούν την έννοια της παρέας και της διασκέδασης, αλλά δεν έχουν στο μενού τους τη θάλασσα…
Οι πρώτες πλαζ…
Η θάλασσα μπαίνει στον χάρτη της τουριστικής ευεξίας από τα μέσα του 19ου αιώνα, όταν οι λουτροπόλεις αρχίζουν να αυξάνονται ραγδαία, χάρη στις ευεργετικές ιδιότητες του θαλάσσιου μπάνιου. Φυσικά η ηλιοθεραπεία θεωρείται αδιανόητη, λόγω της σημασίας που είχε η λευκή επιδερμίδα ως ένδειξη αριστοκρατικότητας. Το θαλάσσιο μπάνιο αντιμετωπίζεται στην αρχή αποκλειστικά ως προληπτική́ ή θεραπευτική μέθοδος ασθενειών. Η διασκέδαση μπορεί να περιμένει. Το πρώτο θαλασσοθεραπευτικό κέντρο για τους ρευματισμούς και την κατάθλιψη θα δημιουργηθεί το 1800 στη Βουλώνη, ενώ το 1822 ανοίγει το πρώτο οργανωμένο spa με θαλασσινό νερό. Δύο χρόνια μετά, το 1824, στη Διέππη –και πάλι στη Γαλλία– δημιουργείται η πρώτη εξοπλισμένη παραλία με περίφραξη και στοιχειώδη αποδυτήρια, η οποία χωρίζεται σε δύο μέρη: για άνδρες και γυναίκες.
Για ευνόητους λόγους εμφανίζονται και τα πρώτα μαγιό: μακριά βαμβακερή σκελέα για τους άνδρες και ένα ειδικό φόρεμα θαλάσσης για τις γυναίκες: μια μακριά τουαλέτα με ψηλές κάλτσες, που επέτρεπε απλώς το πλατσούρισμα και όχι το μπάνιο στα βαθιά, λόγω του βάρους του. Αλλά ακόμα και φορώντας αυτή την τουαλέτα, οι γυναίκες δεν επιτρέπεται να κάθονται στην αμμουδιά. Μπαίνουν στις λεγόμενες ξύλινες κλειστές «άμαξες μπάνιου», μέσα στις οποίες αλλάζουν, και φτάνουν με αυτές στην παραλία, βουτώντας κατευθείαν στο νερό.
Το 1847, στο Σετ της Νότιας Γαλλίας δημιουργείται η πρώτη οργανωμένη πλαζ. Ηλιοθεραπεία δεν κάνει κανείς. Το «μαύρισμα» θα γίνει μόδα από την Coco Chanel, 100 χρόνια αργότερα.
Ραντεβού στις Τζιτζιφιές…
Στην Ελλάδα, το πρώτο μέρος που γίνεται γνωστό ως παραλία για θαλάσσιο μπάνιο είναι οι Τζιτζιφιές. Όμως, οι καλές οικογένειες της Αθήνας δεν καλοδέχονται την ξενόφερτη συνήθεια. Θέλοντας να ενθαρρύνει τον κόσμο προς αυτή την κατεύθυνση, η βασίλισσα Αμαλία θα κάνει εκεί, το 1834, το πρώτο θαλάσσιο μπάνιο της με έφιππη συνοδεία.
Δημοφιλία κερδίζουν προοδευτικά τα Βοτσαλάκια, το Καβούρι και η Λούτσα, ενώ την ίδια εποχή κολυμπούν στις παραλίες του Φαλήρου για λόγους αναψυχής και οι εκπαιδευόμενοι της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων. Τους μιμούνται οι ντόπιοι και το μπάνιο στη θάλασσα αρχίζει να διαδίδεται παντού. Το 1840, στο Πασαλιμάνι παραχωρείται ειδικός χώρος για τους κολυμβητές, με καμπίνες και δημοτικό καφενείο για καφέ και δροσιστικά αναψυκτικά. Οι άνδρες παραμένουν χώρια από τις γυναίκες.
Τα παράλια της Αττικής προσελκύουν τόσο κόσμο, που ο βασιλιάς Όθωνας ορίζει ως λιμενάρχη τον Ευστράτιο Πετροκόκκινο με καθήκοντα, μεταξύ άλλων, την επίβλεψη της ευπρεπούς εμφάνισης των λουομένων στις παραλίες και την αυστηρή τήρηση του διαχωρισμού των περιοχών όπου έκαναν μπάνιο οι άνδρες και οι γυναίκες.
Ακολουθώντας το παράδειγμα της αριστοκρατίας των άλλων ευρωπαϊκών πόλεων, οι εύποροι Αθηναίοι αποκτούν παραθεριστικές κατοικίες στο Φάληρο (το 1878 χτίζονται οι πρώτες βίλες) και το 1885 κατασκευάζεται το μεγαλοπρεπές ξενοδοχείο Grand Hotel στο Νέο Φάληρο, το οποίο εξελίσσεται σε προβεβλημένο παραθαλάσσιο προάστιο. Το 1903 ανεγείρεται ένα ακόμη πολυτελές παραθαλάσσιο ξενοδοχείο στην περιοχή, το Ακταίον, ενώ το 1912 λειτουργεί εκεί το πρώτο εξοχικό ζαχαροπλαστείο της Αττικής, του Κοντογιάννη-Ρήγα (στο ισόγειο του Grand Hotel), που διαθέτει και ορχήστρα ευρωπαϊκής μουσικής. Η πιο «λαϊκή» πελατεία πηγαίνει στο τουριστικό περίπτερο «Ταραντέλα». Κοντά σε αυτά ανοίγουν ταβερνάκια που σερβίρουν θαλασσινούς μεζέδες με ρετσίνα και ούζο.
Τα μπάνια έχουν γίνει πλέον μόδα – στο Λαγονήσι, στη Βάρκιζα, στο Καλαμάκι, στο Φάληρο, στη Βουλιαγμένη, στο Καβούρι και στο Σούνιο. Και όχι μόνο στην Αθήνα, αλλά και στη Θεσσαλονίκη (Αρετσού, Περαία, Μπαχτσέ Τσιφλίκι, Αγία Τριάδα, Μηχανιώνα, Επανομή), όπως και σε όλη την Ελλάδα του 1950, του 1960, του 1970 και μετέπειτα.
«Δεν μπορούμε να αγνοήσουμε τη σταδιακή εμπέδωση και αύξηση της ιδιοκτησίας και της χρήσης παραθεριστικής κατοικίας. Το θέμα του μπάνιου δεν θα το συζητούσε κανείς, αν δεν υπήρχε ως πρόσθετο η τεράστια αύξηση του παραθεριστικού ταξιδιού στο εξοχικό σπίτι. Σε περιόδους κρίσης μάλιστα αποδείχτηκε σωτήριο, προσφέροντας “λύση” για τις οικογενειακές διακοπές», λέει ο κ. Τσάρτας.
Το αεροπλάνο –ειδικά μετά το 1970– γεννά μια παγκόσμια λαχτάρα για τις καλοκαιρινές διακοπές του Αυγούστου στις παραλίες της Μεσογείου, αλλά και σε εξωτικά μέρη του πλανήτη. Γιατί, όμως, τον Αύγουστο; «Δεν υπάρχει ειδικός λόγος. Ίσως επειδή ήταν ο πιο ζεστός μήνας. Έγινε πάντως μια σιωπηρή συμφωνία μεταξύ των επιχειρήσεων και κατέληξε να είναι δύσκολο να πάρεις άδεια οποιονδήποτε άλλο μήνα πλην του Αυγούστου», λέει ο κ. Τσάρτας.
Οι διακοπές του Αυγούστου γίνονται προοδευτικά θεσμός. Γι’ αυτό και όταν το καλοκαίρι του 1987 επιτελείς του ΠΑΣΟΚ προτείνουν στον Ανδρέα Παπανδρέου να προχωρήσει σε προκήρυξη εκλογών, ο τότε πρωθυπουργός απαντά πως είναι αδύνατο: δεν έπρεπε να διακόψουν τα «μπάνια του λαού».
(Φωτογραφία: © VISUALHELLAS.GR)